MODULU/ KAPITLU I

IGREJA HO NIA DOUTRINA SOSIAL

1.1.1.   DEFINISAUN IGREJA  

Definisaun Igreja bele fahe ba parte rua hare husi aspektu Espiritual no aspektu fíziku. Defenisaun igreja  mós bele mai husi liafuan oi-oin tuir ema no rai ne’ebé nia moris ba, maibé definisaun ne’e bele dehan katak iha hanoin lahanesan maibé igreja kontinua hamriik nafatin no ida de’it. Tanba ne’e atu hakle’an di’ak  presiza atu define didi’ak igreja ne’e nia fafahek mak hanesan;

A.    Espiritualmente

            Espiritualmente  bele fó nia definisaun katak igreja mai husi lia-Gregu katak “Asembleia Santa Povu Maromak Nian”. Igreja iha  ne’e, la hatudu nia nu’udar  grupu ka elementu ruma de’it, maibé nia sai nu’udar sinais salvasaun. Sinais  salvasaun ne’ebé Kristu tau hela atu ita halo tuir, sinais salvasaun ne’e maka sakramentu sira.

 B. Fizikamente

Figura, 1 Catedral de Dili, Foto, uben, 2011

Fizikamente igreja sai nu’udar  uma ka fatin ba ema sarani sira atu hasa’e sira nia orasaun no sakrifisiu ba Maromak.

a.       Funsaun  uma kreda ne’e, maka halibur ema hotu hola parte iha Kristu nia misteriu  salvasaun.

b.      Igreja nu’udar fatin tanba ne’e nia harii nia instituisaun hodi hatan ba nesesidade evanjellu nian atu haklaken.

c.       Fizikiamente ne’e, ita bele haree igreja ne’ebé forma husi apóstolu sira tuir nia misaun atu haklaken kona-ba reinu Lalehan ka reinu Maromak nian (Mt 28, 19 -20).

Instituisaun igreja nian ne’ebé maka kaer hanaran PAPA, BISPO, NA’ILULIK no DIAKONU, KATEKISTA sira. Ierarkia ne’e maka hetan kbiit tomak husi Kristu atu fó nia sakamentu ba ema sé de’it hodi hetan salvasaun ba  Maromak.

Igreja fizikamente  ne’e, bele haree iha strutura tuir regras Dioseze ida nian. Iha Dioseze ida, iha mós Igreja Katedral, parókia, kuaze parókia, estasaun misionária no kapela, no-mós ida ne’ebé kiik liu maka Oratóriu iha família Kristau sira nia uma.

1.1.2.  FORMULASAUN  IGREJA NIAN

Formulasaun igreja nu’udar fatin. Hahú  kedas uluk sarani sira hasa’e harohan no sakrifisiu eukaristia iha de’it sira nia uma ba uma seluk (Act 2,46; Rom 16, 5; 1 Kor 16,5; Kol 4,15).  Konstrusaun uma igreja espesialmente ba selebrasaun eukaristia foin hahú liu tiha torturasaun no violénsia iha Romanu nia ukun iha sékulu III, no foin hahú fali iha Edikta Milano tinan (313). Norma báziku fundamentu tuan sira kona-ba harii igreja mai husi tempu ne’ebá no formula fila fali iha Konsiliu Vatikanu II katak; “atu harii fila fali uma igreja sira tenke iha planu ne’ebé di’ak no serbí atu selebra liturjia no bele partísipa sarani tomak nia aktiva.”

            Prinsipiu hirak ne’e haktuir iha Kongregasaun Liturgia “Institutio Generalis Missalis Romani” tinan 1969, haktuir iha kapitulu V  katak iha uma igreja laran bele tau hanesan fatin sira importante;

a. Altar, sai sentru ba uma igreja tomak.  Altar hamriik mesak atu amlulik iha liberdade hodi selebra liturgia.

 b. Ambaun,  fatin atu hato’o ka lee leitura, hananu salmu sira no halo homilia, hasa’e orasaun dos Fieis.

cTabernákulu;  fatin atu rai Ostia Konsagra ona ka Santísimu, bele halo mós kapela especial ka fatin iha uma igreja laran atu sarani tomak bele venera no ema bele halo orasaun ka adorasaun (bele mesak/Grupu).

d. Lilin, sai nu’udar; símbulu naroman nian, símbulu prezensa Kristu no naroman mundu nian (Jo 12,46).

e. Estátua;  estátua Na’i Jezus, Na’in feto, Santu -Santa sira nian, sai nu’udar modelu atu dada ba devosaun besik liutan iha Maromak liu husi sira nia ezemplu.

f. baptisterium, fatin atu ema simu sakramentu batizmu. Iha igreja barak maka tau baptisterium iha odamatan boot tama, ne’e sinais hatudu katak husi sakramentu batizmu, em hotu-hotu  hola parte iha Uma kreda.

 g. Água benzidu, be ne’ebé rai iha odamatan igreja sira bainhira ema tama no sai hodi kose ba liman.

 h. Konfesionáriu, fatin atu ema simu sakramentu rekonsiliasaun ka konfesa, fatin ne’e bele tulun atu amlulik bele lori  pekadór ba badame malu fali ho Maromak.

1.1.3.  FORMULASAUN  IGREJA NIAN

Formulasaun igreja nu’udar fatin. Hahú  kedas uluk sarani sira hasa’e harohan no sakrifisiu eukaristia iha de’it sira nia uma ba uma seluk (Act 2,46; Rom 16, 5; 1 Kor 16,5; Kol 4,15).  Konstrusaun uma igreja espesialmente ba selebrasaun eukaristia foin hahú liu tiha torturasaun no violénsia iha Romanu nia ukun iha sékulu III, no foin hahú fali iha Edikta Milano tinan (313). Norma báziku fundamentu tuan sira kona-ba harii igreja mai husi tempu ne’ebá no formula fila fali iha Konsiliu Vatikanu II katak; “atu harii fila fali uma igreja sira tenke iha planu ne’ebé di’ak no serbí atu selebra liturjia no bele partísipa sarani tomak nia aktiva.”

            Prinsipiu hirak ne’e haktuir iha Kongregasaun Liturgia “Institutio Generalis Missalis Romani” tinan 1969, haktuir iha kapitulu V  katak iha uma igreja laran bele tau hanesan fatin sira importante;

a). Altar, sai sentru ba uma igreja tomak.  Altar hamriik mesak atu amlulik iha liberdade hodi selebra liturgia. b). Ambaun,  fatin atu hato’o ka lee leitura, hananu salmu sira no halo homilia, hasa’e orasaun dos Fieis. c). Tabernákulu;  fatin atu rai Ostia Konsagra ona ka Santísimu, bele halo mós kapela especial ka fatin iha uma igreja laran atu sarani tomak bele venera no ema bele halo orasaun ka adorasaun (bele mesak/Grupu). d). Lilin, sai nu’udar; símbulu naroman nian, símbulu prezensa Kristu no naroman mundu nian (Jo 12,46). e). Estátua;  estátua Na’i Jezus, Na’in feto, Santu -Santa sira nian, sai nu’udar modelu atu dada ba devosaun besik liutan iha Maromak liu husi sira nia ezemplu. f). baptisterium, fatin atu ema simu sakramentu batizmu. Iha igreja barak maka tau baptisterium iha odamatan boot tama, ne’e sinais hatudu katak husi sakramentu batizmu, em hotu-hotu  hola parte iha Uma kreda. g). Água benzidu, be ne’ebé rai iha odamatan igreja sira bainhira ema tama no sai hodi kose ba liman. h). Konfesionáriu, fatin atu ema simu sakramentu rekonsiliasaun ka konfesa, fatin ne’e bele tulun atu amlulik bele lori  pekadór ba badame malu fali ho Maromak.

1.1.4.  STRUTURA IGREJA TUIR BÍBLIA (1 COR 12:12-26; 27 - 28)

Saun Paulo hakarak hatudu oinsá  moris ne’e, iha nia sentidu ba moris rohan la’ek.  Saun Paulo dehan iha nia surat ba ema sira iha Korintu; “ Isin ida de’it, liman ain barak ; no ita hotu bele simu husi Espirítu ida de’it. Basá isin lolon la’ós liman ain ida de’it, maibe barak. Ain dehan karik, “ Tan ha’u la’ós liman, ha’u la’ós  isin lolon nian,” la’ós tan ne’e mak nia la’ós isin lolon nian. Maibé  nune’e ho nune’e, iha liman ain barak , maibé isin lolon ida de’it. Leitura ne’e haktuir tan katak Maromak halo isin lolon nune’e atu fó kmanek liu ba ida ne’ebé kmanek la iha atu la bele fahe malu iha isin lolon, maibé atu liman ain sira bele hanoin malu.

            “Nu’udar isin lolon ida de’it, maibé liman ain barak, no liman ain ida-ida, maski barak halo isin lolon ida de’it, nune’e mós  Kristu. Basá  iha Espirítu ida de’it ita hotu simu batizmu ba isin lolon ida de’it, biar ema Judeu ka ema Gregu, atan ka la atan, ita hotu sai ida de’it  tanba Kristu Jezus.   Saun Paulo dehan:  “imi Kristu nia isin lolon, no imi ida-idak Kristu nia liman ain. Maromak tau ema iha kreda atu sai; uluk knanain apostolu sira, hafoin profeta sira, tuir mai mestre sira, ikus mai, sira ne’ebé iha kbiit atu halo hahalok kmanek sira; tuir fali sira ne’ebé iha kbiit atu fó isin di’ak ba moras, sira ne’ebé atu fó tulun, sira ne’ebé atu ukun, sira ne’ebé atu ko’alia lia oi-oin. (1 Cor 12,27- 28).     

1.1.5.  KARAKTERÍSTIKA IGREJA

Ida ne’e maka Kreda ida Kristu nian rasik, haktuir iha Kredo hanesan; “Ida, Santa, Katólika no Apostólika”. Ida ne’e mak atributu haat, lahanesan maibé iha nia ligasaun ba malu.  Hatudu ba esensia Kreda nian iha nia misaun. Kreda la konfere  ba nia an de’it; husi kbiit  Espíritu Santu nian, Kristu  halo Kreda sai ida mesak, Santa, Katólika no apostólika. Nia bolu hotu-hotu atu hala’o nia knaar tuir loloos karakter ida-idak..

Ho fiar de’it maka bele rekoñese Kreda simu nia karakter sira ne’e nu’udar  propriedade ida husi hun maka Marómak (“divina”  ka  “Ilahi”).

Tanba de’it husi  manifesta  istórika hatuur loloos sinais sira hodi  ko’alia sai momoos tuir razaun umana. Kreda hanoin fali tuir Konsiliu Vatikanu II, husi razaun santidade ne’e, hamutuk halo unidade katólika ne’ebé maka’as no di’ak liutan iha inviktakonstánisia, ba nia kna’ar rasik, ho motivu ne’ebé boot iha kredibilidade mesak tuir prova inkontestável  ba nia misaun divina.